...ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ
Του Στέλιου Παπαντωνίου
Κυρίες και κύριοι
Η μελέτη λογοτεχνικών έργων συγχρόνων Ελλήνων Κυπρίων συγγραφέων συμβάλλει στην αυτογνωσία μας, ιδιαίτερα αν πολλά κοινά έχει ο μελετητής του έργου με τον συγγραφέα, ώστε ο μελετητής να ενθυμείται και να επιβεβαιώνει δικές του παραστάσεις, εμπειρίες, γνώσεις, συναισθήματα.
Είτε πρωταγωνιστής της τριλογίας Νομάδας είναι ο Απόλλων Θρασυβουλίδης είτε ο Στέφανος, το φτωχόπαιδο από την Πενταλιά της Πάφου, είτε ο Στέφανος Κωνσταντινίδης, ο συγγραφέας, ενδιαφέρον για μένα έχει πως ζήσαμε την ίδια χρονική περίοδο και γνωρίσαμε εν πολλοίς τα ίδια κινήματα, πολιτικά και πνευματικά κι έτσι αναθυμούμαι και επιβεβαιώνω ή συμπληρώνω πολλά με την ανάγνωση του έργου του.
Η δεκαετία του εξήντα είναι καθοριστική για τη διαμόρφωση του Στέφανου Κωνσταντινίδη πολιτικά και λογοτεχνικά, πράγμα που φαίνεται στο λογοτεχνικό του έργο και στα άρθρα του. Ήταν μια δεκαετία υπερπλήρης ιστορικών και πολιτιστικών γεγονότων στο παγκόσμιο, ιδιαίτερο όμως ενδιαφέρον έχουν για μας τα της Ελλάδος και Κύπρου.
Η δεκαετία του ’60 αρχίζει από το 1961, αλλά για το μυθιστόρημα Νομάδας συμβατικά περιλαμβάνουμε και το 1960, έτος ίδρυσης της Κυπριακής Δημοκρατίας, πρώτο έτος των σπουδών του συγγραφέα στην Αθήνα, στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, στο οποίο εγγράφεται ως φοιτητής της Φιλοσοφικής Σχολής.
Ο συγγραφέας εγκαθίσταται στην Αθήνα στις 23 του Σεπτέμβρη 1960. Ακουστική παράσταση αλησμόνητη αλλά και χαρακτηριστική της εποχής …«Μπαίνοντας στο λιμάνι του Πειραιά, τα μεγάφωνα έπαιζαν Τα παιδιά του Πειραιά του Χατζηδάκι και τραγουδούσε η Μελίνα Μερκούρη. Πλέαμε σε πελάγη ευτυχίας.» (σ.176)
Ιδεολογικά ενθουσίαζε μερίδα νέων ο μαρξισμός, η εφαρμογή του και τα κόμματα που τον εκπροσωπούσαν με διάφορες αποχρώσεις παγκόσμια και στην Ελλάδα, βγαλμένη από τον εμφύλιο.
Στην Κύπρο με το τέλος του αγώνα της ΕΟΚΑ αρχίζει η διαίρεση ανάμεσα σε ζυριχικούς - αντιζυριχικούς, ή Μακαριακούς- Γριβικούς ή ενωτικούς- ανθενωτικούς, χαράζοντας τα χνάρια της διχόνοιας που θα οδηγούσε στα χειρότερα το 1974.
Στη διεθνή πολιτική σκηνή κυριαρχούν, ανατολή, δύση, αδέσμευτοι ή το Σοβιετικό μπλοκ, το Νατοϊκό και ο τρίτος κόσμος.
Διεθνώς είναι καιρός της αντιαποικιοκρατικής στάσης, και γεγονότα σχετικά ενδιαφέρουν τους νέους, η «κατάσταση στο Κονγκό. Οι Βέλγοι αποικιοκράτες προσπαθούσαν να αποσταθεροποιήσουν την κυβέρνηση του Πατρίς Λουμούμπα…οι εξελίξεις στην Κούβα με τον Κάστρο και τον Τσε Γκεβάρα, οι εξελίξεις στην Αίγυπτο του Νάσερ, τον αγώνα των Αλγερινών. Ήμασταν τριτοκοσμικοί σοσιαλιστές.» λέει. (σελ.203)
Πολιτικά ήδη τοποθετείται ο ίδιος και οι φίλοι του ως «αντιζυριχικοί» γιατί «οι Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου είχαν σκοτώσει τα όνειρά μας». (σελ.168)
«Στην Αθήνα, με τους άλλους αντιζυριχικούς φοιτητές, τοποθετούνται στην Αριστερά και στο Κέντρο, ενάντια στη Δεξιά του Καραμανλή.
Στην Αθήνα τότε, οργανωμένοι οι φοιτητές σε συλλόγους, ανταγωνίζονταν δεξιά και αριστερά- Κέντρο. Όπως λέει, η ΕΚΟΦ «ήταν μια ημιφασιστική φοιτητική οργάνωση −Εθνική Κοινωνική Οργάνωση Φοιτητών− έντονα αντικομμουνιστική, κρατικοδίαιτη.» (σελ.168)
Κύρια γεγονότα της συγκεκριμένης δεκαετίας
Στην Ελλάδα βασιλεύει ο Παύλος (πεθαίνει το 1964) και η Φρειδερίκη, διάδοχος ο Κωνσταντίνος, πρωθυπουργός ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, (μας ενδιαφέρει η περίοδος 1955-63) ο Γεώργιος Παπανδρέου, (ενδιαφέρει η περίοδος 1963, 64, 65) είναι όμως ήδη στα πράγματα και ο Ανδρέας Παπανδρέου (υπουργός στην κυβέρνηση του πατέρα του από το 1964) 1965 τα Ιουλιανά, δηλαδή το βασιλικό πραξικόπημα και η πτώση της κυβέρνησης Γεωργίου Παπανδρέου με ακόλουθη την περίοδο των αποστατών 1967 Απρίλης, η πραξικοπηματική άνοδος της χούντας στην Ελλάδα.
Η δεύτερη ποιητική του συλλογή «Παρακαλείσθε μη πτύετε εντός του λεωφορείου» στηλιτεύει τη χούντα και τις ελληνοχριστιανικές αρχές όπως προβάλλονταν από αυτήν τότε.
Στην Κύπρο 1960 ανακηρύχθηκε η Κυπριακή Δημοκρατία
Από το τέλος του 1963 αρχίζει η τουρκοκυπριακή ανταρσία, αρχή της διχοτόμησης. Ο Μακάριος είχε προτείνει τα 13 σημεία αναθεώρησης του δοτού Συντάγματος. Λίγες μέρες μετά την εξέγερση των Τούρκων, ο Πολύκαρπος Γιωρκάτζης (248) , υπουργός Άμυνας και Εσωτερικών, πρότεινε στον Μακάριο να καλέσουν τον Γρίβα στην Κύπρο. Στο μεταξύ, στην Αθήνα ο Γεώργιος Παπανδρέου κέρδισε με μεγάλη πλειοψηφία τις νέες εκλογές και, λαοπρόβλητος όπως ήταν, αποφάσισε να επιβάλει τη γραμμή του εθνικού κέντρου στο Κυπριακό.
1964 Οι φοιτητές των Αθηνών συγκεντρώνονται μυστικά σε στρατόπεδο στη Χαλκίδα, ασκούνται στα όπλα, για να στελεχώσουν την δημιουργηθησόμενη Εθνική Φρουρά, και μαζί τους έρχεται στο πλοίο ο Γρίβας και η ελληνική μεραρχία. Μεγάλη η απογοήτευση βέβαια όταν παρουσιάζονταν σε στρατόπεδα και κανείς δεν ήξερε τι να τους κάμει!
Αρχίζουν οι βομβαρδισμοί με βόμβες ναπάλμ στην Τηλλυρία από τις 7 μέχρι τις 10 Αυγούστου 1964, για να επιτύχουν οι Τούρκοι προγεφύρωμα στην περιοχή, ενώ ένας νέος παράγοντας (263) εμφανίστηκε, ο Ανδρέας Παπανδρέου.
Τα ηρωικά ινδάλματα βρίσκονται σε έξαρση την εποχή και επαναλαμβάνονται σε πολλά χωρία του ποιητικού και πεζογραφικού έργου του Στέφανου Κωνσταντινίδη: Ο Ονήσιλος, ο Ροβεσπιέρος, ο Ρήγας Φεραίος, ο Αντώνης Οικονόμου, ο Σίμων Μπολιβάρ, ο Γρηγόρης Αυξεντίου, ο Τσε Γκεβάρα. (σελ. 282)
Το βασιλικό πραξικόπημα του 1965, η αποστασία, κατά τον συγγραφέα μας «Έγκλημα εκ προμελέτης», η αρνητική του στάση απέναντι στον Μητσοτάκη βρίσκει τις αρχές της στην περίοδο αυτή, αφού όπως λέει «την αποστασία θα την πληρώσει η Κύπρος. Όλα μαγειρεύτηκαν στο σπίτι του Μητσοτάκη στη Γλυφάδα.» (σελ. 291) Τα άρθρα του και σήμερα ακόμα φανερώνουν την αρνητική στάση του έναντι Μητσοτάκη παλαιού τε και νέου.
Το 1965 ο Στέφανος Κωνσταντινίδης πήρε το πτυχίο από τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (σελ.312) Αλησμόνητες στιγμές από το Πανεπιστήμιο θα διαβάσουμε στο τελευταίο του μυθιστόρημα «Γράμμα στον Αντώνη Οικονόμου- στο υφαντό του ΄21»
Το πραξικόπημα των συνταγματαρχών του 1967 τον βρήκε στον στρατό και μάλιστα στο Α2!(σελ.323) γραφείο παρακολούθησης των φρονημάτων των φαντάρων και άλλων.
Το Νοέμβριο του 1967 γίνεται επίθεση δυνάμεών μας εναντίον των tουρκοκυπρίων στην Κοφίνου που παρεμπόδιζαν τη διακίνηση στον οδικό άξονα Λευκωσίας Λεμεσού. Οι απειλές της Τουρκίας για επέμβαση αναγκάζουν τη χούντα να αποσύρει την ελληνική μεραρχία και τον Γρίβα τον Δεκέμβρη του ιδίου έτους.
Ο Στέφανος μετέχει ενεργά στην Επιτροπή για την Αποκατάσταση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα με τον Λυσσαρίδη, τον Τάκη Χατζηδημητρίου, τον Πέτρο Στυλιανού, τον Βία Λιβαδά κι άλλους.
Συνεργεί στην προσπάθεια να διασωθεί και να φυγαδευτεί ο Παναγούλης εκτός Κύπρου. Ισχυρός παράγων της εποχής ο υπουργός εσωτερικών Πολύκαρπος Γιωρκάτζης. (σελ.346)
Ο συγγραφέας μας απολύεται από το στράτευμα στα τέλη του ’67, διορίζεται στη Μέση Εκπαίδευση ως καθηγητής- φιλόλογος στην Τεχνική Σχολή της Πόλης Χρυσοχούς. Την επόμενη σχολική χρονιά στο Γυμνάσιο Πεδουλά. (σελ.388)
Τον Μάιο αρρώστησε ξαφνικά η αδελφή μου, νεαρή φοιτήτρια της Ιατρικής στην Αθήνα, που πεθαίνει λίγο αργότερα, τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς. (σελ.399) Σ’ αυτήν αφιερώνει την πρώτη ποιητική του συλλογή «Επένδυση στο χρόνο ενός ονείρου και κάποιων μαρτυριών», μια συλλογή με πολλά στοιχεία Καβάφη και Αναγνωστάκη.
Στην Πόλη Χρυσοχούς με τον φίλο του Ναπολέοντα Αρμεύτη διαβάζουν Σεφέρη και Ελύτη, ακούν μουσική του Θεοδωράκη (352) και κλασική.
Τον Ιούλιο του 1970 έφυγε για το Παρίσι για μεταπτυχιακές σπουδές.
Πνευματικά ή πολιτιστικά η Ελλάδα τη δεκαετία του εξήντα ζει σε ένα πυρετό δημιουργίας.
Στη λογοτεχνία δεσπόζει η γενιά του τριάντα, προηγουμένως βέβαια με δάσκαλο τον Καβάφη, αργότερα όμως προπάντων με Σεφέρη, Ελύτη, τους υπερρεαλιστές, λίγο αργότερα με τον Μανώλη Αναγνωστάκη
Στην μουσική ο Μάνος Χατζιδάκις και ο Μίκης Θεοδωράκης ενθουσιάζουν τον κόσμο
Τα καλοκαίρια στο Ηρώδειο με αρχαίες τραγωδίες και λαμπρά ονόματα της ελληνικής σκηνής αλλά και με επισκέψεις ξένων, όπως το περίφημο γιαπωνέζικο Θέατρο Νο.
Οι φοιτητές ζουν μια άνευ προηγουμένου ζωή, γεμάτη εκδηλώσεις και γνώσεις, αισθητική συγκίνηση και ρίγη, ιδιαίτερα οι Κύπριοι, ύστερα από τον αγώνα της ΕΟΚΑ, τα κλειστά σχολεία της Αγγλοκρατίας, το περιορισμένο των γνώσεων και εμπειριών.
Ο Στέφανος Κωνσταντινίδης στην πεζογραφία, εκτός του Παπαδιαμάντη έρχεται σε επαφή με τον Γιώργο Θεοτοκά. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στην «Αργώ» ως πρότυπο μυθιστορήματος, που αποδίδει την πολιτική, κοινωνική και πνευματική περίοδο του μεσοπολέμου και που θα μπορούσε να θεωρηθεί οδηγός στο συγγραφικό έργο του Κωνσταντινίδη.
Η Δημοσιογραφία ελκύει επίσης τον συγγραφέα μας όπως και η Κοινωνιολογία, αλλά και η Ψυχολογία και μια άσβεστη δίψα για γνώση και δράση, που θα παίξουν τεράστιο ρόλο στη ζωή του και θα σφραγίσουν το έργο του γενικά.
Εκτενείς αναφορές σε όλα τα πιο πάνω γίνονται στον πρώτο τόμο του Νομάδα, στην Έξοδο, που αποτελεί και τη βάση της εργασίας μας αυτής.
Η πολιτιστική κίνηση ήταν λαμπρή στην Αθήνα, ακόμα και ανάμεσα στους φοιτητές και τους φοιτητικούς συλλόγους, όπως «ο Πλάτων» των φιλολόγων, με διαλέξεις και συζητήσεις. (σελ.205)
Ένα άλλο στέκι της εποχής, γνωστό σε πολλούς, ήταν το «Πρακτορείο Πνευματικής Συνεργασίας» του Μάριου Βαϊάνου, όπου σύχναζαν πολλοί δημιουργοί, του κέντρου και της διασποράς. Εκεί έφταναν και διάφορα λογοτεχνικά έντυπα και βιβλία. (σελ.225)
Εκεί ο συγγραφέας μας συνάντησε τον Μυριβήλη, τον Θεοτοκά, τον Κόντογλου, τον Τερζάκη, την Ελένη Ουράνη, τον Βενέζη, τον Κόκκινο, (σελ.226) τον ζωγράφο Αλέκο Κοντόπουλο, τον Τσαρούχη και πολλούς άλλους, τον Βασίλη Βασιλικό, Αιγυπτιώτες λογοτέχνες, και τους Κυπρίους της Αθήνας, τον Μελή Νικολαΐδη, τον Παύλο Κριναίο, την Αυγή Σιακαλλή, και περαστικούς από την Αθήνα, τον Μόντη, τον Χρυσάνθη. Εκεί σύχναζαν κι οι φοιτητές τότε Γιάννης Κατσούρης, Κυριάκος Χαραλαμπίδης, Άνθος Λυκαύγης και άλλοι.
Το 1961, το περιοδικό Κυπριακά Χρονικά οργάνωσε εκεί την έκθεση «Κύπριοι Καλλιτέχνες», όπου ο Στέφανος Κωνσταντινίδης πρωτοσυνάντησε τον Τάκη Χατζηδημητρίου, διευθυντή τότε του περιοδικού, με τον οποίο ακολούθησε μια μακρόχρονη συνεργασία.
Αξέχαστη η συνάντηση του Στέφανου Κωνσταντινίδη με τον Μπάμπη Κλάρα, στα γραφεία της Βραδινής όπου ο Κλάρας εργαζόταν ως δημοσιογράφος και κυρίως ως επιμελητής της Φιλολογικής Βραδινής, στην οποία παρουσιάστηκαν ποιήματα του νεαρού ποιητή και συγγραφέα μας. (σελ. 227)
Την ίδια εποχή, ο Στέφανος Κωνσταντινίδης είχε μια σειρά συνεντεύξεων με διάφορους ανθρώπους των Γραμμάτων, που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Πνευματική Κύπρος. ‘Ετσι γνώρισε τον Ευάγγελο Παπανούτσο, πρωτεργάτη μαζί με τον Λουκή Ακρίτα της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, τον Στρατή Μυριβήλη, τον Θεοτοκά, τον Φώτη Κόντογλου .
Ένας ξεχωριστός άνθρωπος, τον οποίο θαύμαζε τότε ο καλλιτεχνικός κόσμος, ήταν ο παπα-Πυρουνάκης, θεολόγος κληρικός, πρωτοπρεσβύτερος, άνθρωπος του θεάτρου και της κοινωνικής δικαιοσύνης. (σελ. 234) Ο συγγραφέας μας ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τα κοινωνικά προβλήματα, κατ’ επέκταση την Κοινωνιολογία, μια νέα τότε επιστήμη.
Η Ελλάδα της εποχής εκείνης ευτύχησε να εκφράζεται στη μουσική με Χατζηδάκι, Θεοδωράκη, στον κινηματογράφο με Κακογιάννη, Μερκούρη, στη ζωγραφική με Τσαρούχη, Χατζηκυριάκο-Γκίκα, Εγγονόπουλο, και περιοδικά όπως η Επιθεώρηση Τέχνης, περιοδικό του αριστερού χώρου, ίσως μοναδικό στο είδος του τότε και οι Εποχές, άλλο μέγα επίτευγμα.
Η Ψυχολογία ήταν μια άλλη καινούργια για την εποχή επιστήμη, ιδιαίτερα με την πλατιά διάδοση των έργων του Φρόιντ.
Η Κοινωνιολογία δεν έφυγε ποτέ από τη σκέψη του. Και στο τέλος, από φιλόλογος καθηγητής, με ιστορική περισσότερο κατεύθυνση, μεταπήδησε στην Κοινωνιολογία και τις Πολιτικές Επιστήμες χάρη στον γαλλικό Μάη του ’68, όπως λέει. Η Ιστορία του είχε ήδη δώσει πολύ υλικό για την ποίησή του.
Στην Αθήνα είχε παρακολουθήσει κάποια μαθήματα Κοινωνιολογίας σε μια ιδιωτική δημοσιογραφική σχολή με καθηγητή τον (185) Θανασάκη τον Κανελλόπουλο.
*Όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω τα βρίσκει κανείς στο λογοτεχνικό έργο του Στέφανου Κωνσταντινίδη, γιατί η δεκαετία του ΄60 τον διαμόρφωσε όντως, σμίλεψε τις πολιτικές και αισθητικές του αντιλήψεις, γιατί ήταν περίοδος κοσμογονική ιδεολογικά, πολιτικά, αισθητικά, και ο ίδιος σε ηλικία αναζήτησης και διαμόρφωσης.
Για το ποιητικό του έργο παραπέμπω στην εργασία μου «Ποίηση Στέφανου Κωνσταντινίδη», να συνομιλεί με τη δεκαετία του 60, με τον Καβάφη, Σεφέρη, Ελύτη, Εγγονόπουλο, Αναγνωστάκη, και την προσπάθειά του για μαρξιστική ερμηνεία των φαινομένων.
* Η ταυτότητα του Στέφανου Κωνσταντινίδη πιστοποιείται στο πεζογραφικό, στο ποιητικό του έργο και στην αρθρογραφία του.
Τελειώνω με απόσπασμα από το τελευταίο του μυθιστόρημα «Γράμμα στον Αντώνη Οικονόμου στο υφαντό του ΄21.»
Διαβάζω: «Άλλωστε, ο Δασκαλάκης αναφέρθηκε σ’ αυτόν σχεδόν παρεμπιπτόντως στο κεφάλαιο του βιβλίου του που αναφερόταν στην έναρξη της Επανάστασης στα νησιά. Εντούτοις, διαβάζοντας τι έγραψε αυτός ο συντηρητικός δεξιός, μένω λίγο έκπληκτος. Τον αποκαλεί «πλοίαρχον δευτερευούσης τάξεως» βεβαίως, αλλά «ατρόμητον και γενναιόφρονα», και τον συγκρίνει με τον Παπαφλέσσα. Αλλού τον αποκαλεί «ηρωϊκόν» αλλά «ατυχή», τη δε εξέγερσή του θεωρεί «εθνικο-κοινωνική» και γενικά της αποδίδει πέρα από τον εθνικό χαρακτήρα και κοινωνικό. Το να μιλήσει κανείς για «κοινωνική επανάσταση» στη μετεμφυλιακή Ελλάδα εκείνης της εποχής, χρειαζόταν κάποια τόλμη!
Μου εδόθη η ευκαιρία να συζητήσω το θέμα και με τον παλιό συμφοιτητή μου στην Αθήνα, τον Ναπολέοντα Αρμεύτη. Και αυτός στην αρχή θυμόταν αμυδρά τη διδασκαλία του (24) Δασκαλάκη για τον Οικονόμου. Στη συνέχεια όμως έψαξε και βρήκε τις σημειώσεις του εκείνης της περιόδου, τις οποίες και μου ενεχείρισε. Αντιγράφω: Σήμερα έμαθα κάτι για την Επανάσταση του ’21 που αγνοούσα παντελώς.
Ο Δασκαλάκης μίλησε για την εξέγερση του Αντώνη Οικονόμου στην Ύδρα. Ένας ήρωας που δεν είχα ακούσει ποτέ. Είναι ωραίο να μαθαίνεις αλήθειες από συντηρητικούς-δεξιούς καθηγητές. Αποδόμησε και την Αγία Λαύρα και τον Παλαιών Πατρών Γερμανό!...»
Το πνεύμα της δεκαετίας του 60 που εν πολλοίς σφράγισε τον Στέφανο Κωνσταντινίδη, ολοζώντανο με το πανεπιστήμιο, τους καθηγητές, τη διάκριση δεξιών αριστερών, με τη χαρά της αποδόμησης και της θέας του νέου, αποδεικνύει τη δύναμη της δεκαετίας των φοιτητικών χρόνων και την επίδραση στον τρόπο σκέψης και έκφρασης του Στέφανου Κωνσταντινίδη.
Θα μπορούσα να πω, Όπερ έδει δείξαι.
