Εύη Αργυρού – Ψυχολόγος, Ειδικός Ψυχολογικής Στήριξης «ΣΧΕΔίΑ»
Άστεγοι δεν είναι μόνο οι άνθρωποι που ζουν στο δρόμο, αλλά και αυτοί που ζουν σε ακατάλληλες στεγαστικές συνθήκες, φιλοξενούνται, διαμένουν σε δομές/καταφύγια ή απειλούνται από στεγαστικό αποκλεισμό/έξωση.
Η έλλειψη στέγης επιφέρει δραματικές επιπτώσεις στην κατάσταση του ατόμου σε επίπεδο σωματικό, ψυχικό και κοινωνικό και μπορεί να αφορά επείγουσα, προσωρινή, ή και χρόνια κατάσταση.
Αιτιολογικά, το πρόβλημα της έλλειψης στέγης και των αστέγων είναι το αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης πολλαπλών κοινωνικών/περιβαλλοντικών και ατομικών/βιολογικών παραγόντων κινδύνου.
Βιβλιογραφικά στα αίτια της αστεγίας περιλαμβάνεται η φτώχεια, η ανεργία, οι διακρίσεις, ο κοινωνικός αποκλεισμός, η μετανάστευση, η έλλειψη στο δικαίωμα κοινωνικών παροχών και παροχών υγείας και το μικρό ή ανύπαρκτο δίκτυο υποστήριξης του κράτους ή της κοινωνίας.
Από την άλλη, ατομικοί παράγοντες υψηλού κινδύνου των αστέγων αποτελούν τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του ατόμου, το οικογενειακό περιβάλλον, η κατάσταση της ψυχικής υγείας, το υποστηρικτικό περιβάλλον, η προέλευση/εθνικότητα και η βία/κακοποίηση.
Σε μια προσπάθεια για πρόληψη και αντιμετώπιση της αστεγίας στην Κύπρο, δημιουργήθηκε το πρώτο Κέντρο Στήριξης και Επανένταξης αστέγων ‘ΣΧΕΔίΑ’ με πρωτοβουλία του Δήμου Λεμεσού. Το κέντρο προσεγγίζει το θέμα της αστεγίας με ένα ολιστικό τρόπο, με την παροχή υπηρεσιών από επαγγελματίες διαφορετικών ειδικοτήτων (Ψυχολόγου, Κοινωνικού Λειτουργού και Λειτουργού Επανένταξης).
Ρόλος Ψυχολόγου
Ψυχικά νοσήματα - τόσο μία αιτία όσο και μία συνέπεια
Η ψυχική υγεία των αστέγων είναι σημαντικό να κατανοηθεί όχι μόνο ως ένας παράγοντας που συντελεί στην απώλεια στέγης αλλά και ως συντελεστής που διεγείρεται ή επιτείνεται από τη ζωή στο δρόμο.
Σύμφωνα με έρευνες, σχεδόν πάντα, η αστεγία περιλαμβάνει ένα σύμπλεγμα πολλών κοινωνικών, ψυχολογικών, ιατρικών προβλημάτων και κοινωνικού αποκλεισμού. Συνήθως, οι άστεγοι εμφανίζουν ένα ή πολλά από τα συμπτώματα κατάχρησης ουσιών, ψυχικής διαταραχής και κοινωνικό αποκλεισμό. Επίσης, η έλλειψη στέγης σαν συνθήκη από μόνη της, τείνει να κάνει τα άτομα πιο ευάλωτα σε ψυχικές ασθένειες.
Ένας από τους βασικότερους λόγους που χρειάζεται ο διαχωρισμός των αστέγων με κριτήριο την ψυχική υγεία είναι πως ο τρόπος προσέγγισης με βάση τις ανάγκες, την παρέμβαση και την αποκατάσταση τους, διαφέρει.
Παραδείγματος χάρη, οι άστεγοι οι οποίοι δεν νοσούν από κάποια ψυχική ασθένεια και οι λόγοι απώλειας της στέγης τους περιορίζονται στην ανεργία, την έλλειψη πόρων και την φτώχεια, το πλαίσιο παρέμβασης προσανατολίζεται στην στεγαστική (ανεύρεση στέγης), επαγγελματική (ανεύρεση εργασίας) και οικονομική (λήψη επιδομάτων) επανένταξη. Αντίθετα, για τους αστέγους με προβλήματα ψυχικής υγείας η παρέμβαση προσανατολίζεται, συν των άλλων, σε παραπομπή σε προγράμματα θεραπείας και αποκατάστασης, σε συστηματική ψυχολογική παρακολούθηση, ψυχιατρική αξιολόγηση και, στις περιπτώσεις που είναι αναγκαίο, φαρμακευτική αγωγή.
Παρεμβάσεις Ψυχολόγου
Στόχος της παρέμβασης και συνεργασίας του άστεγου με ψυχολόγο δεν είναι πάντα η επάνοδος του σε μια προηγούμενη κατάσταση αλλά η δημιουργία από την αρχή νέας συνθήκης. Είναι καίριας σημασίας να αντιληφθούμε ότι ένα άτομο μπορεί να μην ζούσε προηγουμένως υπό κατάλληλες κοινωνικά και οικονομικά συνθήκες, πράγμα που σημαίνει ότι κάποτε δεν πρόκειται για ανάκαμψη, αλλά για προσπάθεια δημιουργίας «εκ του μηδενός» μιας συνθήκης που δεν υπήρχε πριν.
Είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό πως η ανάκαμψη των ατόμων είναι μια προσωπική διαδικασία που πρέπει να γίνει κατανοητή από την οπτική γωνία του αστέγου, και όχι κάτι που φέρουν εις πέρας οι επαγγελματίες. Βάση αυτού, ο ρόλος του ψυχολόγου του κέντρου στήριξης ΣΧΕΔίΑ μπορεί να ιδωθεί καλύτερα ως ένας ρόλος υποστηρικτικός που αποσκοπεί στο να οικοδομήσει το περιβάλλον και τις ευκαιρίες εκείνες που ο εξυπηρετούμενος θα μπορεί να αξιοποιήσει κατά την προσωπική
πορεία ανάκαμψής. Αυτό θα μπορούσε να συμπεριλαμβάνει στήριξη για να δεχθεί μια αλλαγή (αλλαγή από το δρόμο σε σπίτι ή από περιοχή σε περιοχή) ή προετοιμασία για πιθανές δυσκολίες που μπορεί να αντιμετωπίσει και τρόπους διαχείρισης τους.
Η όποια παρέμβαση έχει στο κέντρο της τη σχέση μεταξύ του επαγγελματία και του εξυπηρετούμενου και καλλιεργεί τη ροή, την εμπιστοσύνη, την στήριξη, τον σεβασμό και την αμεσότητα.
Στόχοι της ψυχολογικής στήριξης και συμβουλευτικής είναι η ενίσχυση/δημιουργία κοινωνικών δεξιοτήτων, καλλιέργεια προσωπικής ευθύνης, η ανταπόκριση στις υποχρεώσεις, αναγνώριση δικαιωμάτων, ο σεβασμός στον εαυτό και τους άλλους, η οριοθέτηση, διαχείριση συναισθημάτων/καταστάσεων, διαπραγματευτικές δεξιότητες, υγιείς τρόποι έκφρασης και
καθορισμός ρεαλιστικών στόχων. Επίσης, στο πλαίσιο της στήριξης, αξιολογούνται οι περιπτώσεις και παραπέμπονται πολλές φορές σε άλλες υπηρεσίες για πιο εξειδικευμένη στήριξη.
Κύριος σκοπός του κέντρου, είναι η αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού και η ενδυνάμωσή των ατόμων με στεγαστικές δυσκολίες, ώστε να μπορέσουν να ανακτήσουν μια αίσθηση σταθερότητας του εαυτού τους και μια αίσθηση εστίας και προσωπικών ορίων. Σκοπός επίσης είναι και η δημιουργία ουσιαστικών σχέσεων, η σύνδεση με κοινωνικά δίκτυα, καθώς και η ενίσχυση της προσωπικής αξίας. Βάση αυτού, η φιλοσοφία του κέντρου στήριξης ‘Σχεδία’ εστιάζει στην ευεξία,
στις δυνατότητες και τις ευκαιρίες του κάθε ατόμου και όχι στις αδυναμίες και τα ελλείμματα.
Ρόλος Κοινωνικού Λειτουργού
Ο Κοινωνικός λειτουργός, μεταξύ άλλων, είναι ένας διαμεσολαβητής/σύνδεσμος μεταξύ του εξυπηρετούμενου και των υπηρεσιών. Οι κοινωνικοί λειτουργοί είναι σε θέση να εξηγήσουν στους «άστεγους» πώς λειτουργεί το σύστημα σύμφωνα με την νομοθεσία και ποιες διαδικάσίες πρέπει να γίνουν για διευκόλυνση της πρόσβασης τους στις ευκαιρίες εκείνες που θα
τους επιτρέψουν να ξεφύγουν από την αστεγία.
Στόχος είναι να βοηθήσουν τους αστέγους να ανακτήσουν την αξιοπρέπειά τους και να αποκτήσουν τον έλεγχο στη ζωή τους. Η οποιαδήποτε βοήθεια πρέπει να προσαρμόζεται με βάση τις ανάγκες του ατόμου.
Οι κοινωνικοί λειτουργοί έχουν την ευκαιρία να περάσουν αρκετό χρόνο με τους ανθρώπους που υποστηρίζουν. Έχουν δηλαδή τον χρόνο να κτίσουν μια σχέση αμοιβαίας εμπιστοσύνης έτσι ώστε γνωρίσουν καλύτερα τον εξυπηρετούμενο και να προσδιορίσουν καλύτερα τις ανάγκες του. Αυτό είναι, ένα από τα πιο σημαντικά μέσα που μπορεί να έχει ένας κοινωνικός λειτουργός, μια σχέση συνεχής επικοινωνίας με τον εξυπηρετούμενο, όπου συζητούν μαζί τους προβληματισμούς και τα
βιώματα τους δημιουργώντας έτσι στενότερους δεσμούς μεταξύ τους.
Παρεμβάσεις κοινωνικού λειτουργού
Ένα σημαντικό βήμα για την έναρξη της συνεργασίας είναι ο προσδιορισμός των αναγκών για την επιλογή της ορθής μορφής παρέμβασης. Ο Κοινωνικός Λειτουργός του Κέντρου με τη λήψη ενός ολοκληρωμένου Κοινωνικού Ιστορικού μπορεί να θέσει το κατάλληλο πλάνο παρέμβασης που θα αφορά την κάθε περίπτωση ξεχωριστά για την υλοποίηση αναγκών και τις ενέργειες που πρέπει να γίνουν από κοινού με το άτομο.
Κύριος σκοπός του Κοινωνικού Λειτουργού είναι η διερεύνηση των συνθηκών διαβίωσης των ατόμων μέσα από επιτόπιες κατοίκων συναντήσεις, την επικοινωνία και την διασύνδεση με το οικογενειακό περιβάλλον του ατόμου. Ο Κοινωνικός Λειτουργός κατά την συνεργασία με το άτομο έχει υποστηρικτικό ρόλο, συμβουλευτικό και καθοδηγητικό.
Σταδιακά, μπορούν να αντιμετωπιστούν και πιο ουσιαστικά θέματα, όπως η εξασφάλιση προνοιακών επιδομάτων και επιτυχής καταχώριση του αιτήματος για στέγαση ή/και εργασία. Είναι σημαντικό να επισημανθεί πως τα γραφειοκρατικά εμπόδια και οι λίστες αναμονής, στην Κύπρο, κάνουν πιο δύσκολη την πρόσβαση των ευάλωτων ομάδων, συμπεριλαμβανομένων και των αστέγων, σε οφέλη και πρόνοιες. Ως εκ τούτου, η διαμεσολάβηση και η καθοδήγηση της Λειτουργού του Σχεδία, έχει ως στόχο να κάνει την πρόσβαση όσο το δυνατόν πιο εύκολη και γρήγορη για τους εξυπηρετούμενους του Κέντρου μέσω συμπλήρωσης αιτήσεων, ενημέρωσης για τυχόν δικαιώματα που δεν λαμβάνονται, την επίσπευση αιτήσεων και την καθοδήγηση τους μέχρι την ολοκλήρωση της κάθε διαδικασίας.
Επίσης είναι σημαντικό να αναφέρουμε πως άτομα τα οποία ήδη λαμβάνουν τα δικαιώματα τους, μπορεί να τα χάνουν απροσδόκητα είτε γιατί δεν έχουν διεύθυνση ή τηλέφωνο επικοινωνίας, με αποτέλεσμα η Υπηρεσία Διαχείρισης Επιδομάτων να μην μπορεί να επικοινωνήσει μαζί τους.
Συνήθως τα άτομα δεν έχουν εις γνώση τους ότι πρέπει να ενημερώνουν την Υπηρεσία Διαχείρισης Επιδομάτων για αλλαγές όπως, η ανανέωση συμβολαίων, η αλλαγή σύστασης της οικογενειακής μονάδας και για αλλαγές σε εισοδήματα που επηρεάζουν τα οικονομικά κριτήρια της καταβολής των επιδομάτων τους, με αποτέλεσμα να αποκόπτονται τα
δικαιώματα τους. Σε τέτοιες περιπτώσεις ο ρόλος μας είναι διαμεσολαβητικός, θα κάνουμε διερεύνηση για τον λόγο αποκοπής του επιδόματος και ακολούθως ενημερώνουμε τον εξυπηρετούμενο για τις ενέργειες που πρέπει να γίνουν από κοινού ώστε να σταλούν τα κατάλληλα συμπληρωματικά έγγραφα στην Υπηρεσία.
Αν υπάρχουν εμφανή προβλήματα ψυχικής υγείας, θα παροτρυνθεί να επισκεφθεί τον ψυχολόγο του Κέντρου, όπου θα λάβει ψυχολογική βοήθεια και στήριξη και θα αξιολογηθεί αν χρήζει παραπομπή στις Υπηρεσίες Κοινωνικής Ευημερίας, τις Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας, ή άλλους μη κυβερνητικούς οργανισμούς παροχής βοήθειας. Μπορεί να καταρτιστεί ένα ολοκληρωμένο πλάνο, στο οποίο θα πρέπει να έχουν ενεργό ρόλο τόσο ο εξυπηρετούμενος όσο και οι λειτουργοί του Κέντρου, και άλλοι εμπλεκόμενοι οργανισμοί.
Διατήρηση της υποστήριξης και της επαφής από τους επαγγελματίες του Κέντρου ΣΧΕΔίΑ
Καθώς ο άστεγος αφήνει τον «δρόμο» και εγκαθίσταται σε πιο σταθερό περιβάλλον, η υποστήριξη που χρειάζεται αλλάζει. Λόγω του ότι οι συνθήκες ελλείψεων ή συγκρούσεων που συνετέλεσαν αρχικά στον κοινωνικό του αποκλεισμό μπορούν εύκολα να επανέλθουν, θα πρέπει να διατηρήσουμε την επαφή μαζί με το άτομο, ώστε να εξασφαλίσουμε έγκαιρη παρέμβαση σε περίπτωση υποτροπής.
Πρέπει να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι η σχέση του εξυπηρετούμενου με τον επαγγελματία μπορεί να είναι η μόνη ουσιαστική σχέση που ο εξυπηρετούμενος κατάφερε να δημιουργήσει. Επομένως, η λήξη της συνεργασίας θα πρέπει να είναι σταδιακή και προσαρμοσμένη στην κάθε περίπτωση, ώστε να δοθεί χρόνος προσαρμογής στην νέα κατάσταση της ζωής του ατόμου και να μπορεί να αναλάβει τον έλεγχο και την ευθύνη της διαβίωσης του. Για κάποιους, μπορεί να χρειαστεί να διατηρηθεί μια επαφή, λιγότερο εντατικά ή για πολλά χρόνια, όπως με κατ’ οίκον επισκέψεις ή με τηλεφωνικές
επικοινωνίες με το Κέντρο.
Οι λειτουργοί του Κέντρου σταδιακά μειώνουν την επικοινωνία με το άτομο, φτάνοντας στο σημείο που το άτομο πλέον είναι αυτόνομο και έχει ήδη τις δυνατότητες να αναλάβει τον εαυτό του, χωρίς την δική μας στήριξη.
Πηγές:
Παπαδοπούλου, Δ., & Κουραχάνης, Ν. (2017). Άστεγοι και Κοινωνικός Αποκλεισμός στην Ελλάδα της Κρίσης. Τόπος–Μοτίβο εκδοτική.
Calsyn, R. J., & Winter, J. P. (2002). Social support, psychiatric symptoms, and housing: A causal analysis. Journal of Community Psychology, 30(3), 247-259.
