Του Σαράντου Καργάκου
«Τόσα χρόνια πολιορκημένοι από στεριά και θάλασσα όλοι πεινάνε, όλοι σκοτώνονται και κανένας δεν πέθανε»
(Γ. ΡΙΤΣΟΣ)
«Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις, –εκεί που πάει να σκύψει
με, το σουγιά στο κόκκαλο, με το λουρί στο σβέρκο,
Νάτη, πετιέται αποξαρχής κι αντριεύει και θεριεύει
και καμακώνει το θεριό με το καμάκι του ήλιου»
(Γ. ΡΙΤΣΟΣ)
Κάθε λαός στη διάρκεια της ιστορίας του διαγράφει καμπύλη πολιτιστικής δημιουργίας και προόδου, της οποίας το ύψος προσμετρείται και καθορίζεται από τις ηθικές του δυνάμεις. Το γεγονός ότι ο Ελληνισμός σημείωσε μια από τις λαμπρότερες πολιτιστικές δημιουργίες, σημαίνει ότι διαθέτει ένα πλούσιο απόθεμα ηθικού εξοπλισμού.
Για να τεκμηριώσουμε την άποψη αυτή, είναι απαραίτητο να προσδιορίσουμε την έννοια των ηθικών δυνάμεων. Με τον όρο αυτό εννοούμε τις ψυχικές εκείνες δυνάμεις, που απορρέουν από την ολοκληρωτική αφοσίωση του ανθρώπου σε μια ανώτερη ηθική ή πνευματική αξία ή σ’ έναν επιδιωκόμενο σκοπό της ζωής. Την υπεροχή των δυνάμεων αυτών έναντι των υλικών μπορούμε να καταδείξουμε με μια θεώρηση κοσμολογική, ιστορική και κοινωνική.
Ο Ελληνισμός, στη μακριά και πολυκύμαντη πορεία του, αν και πέρασε μεσ’ από ανεκδιήγητες καταστροφές και ανιστόρητες συμφορές, μπόρεσε να διατηρήσει την εθνική του συνείδηση, να διασώσει το εθνικό του φρόνημα και να κρατήσει αναλλοίωτο τον εθνικό του χαρακτήρα. Περ’ από αυτό δημιούργησε ένα ολόλαμπρο πολιτιστικό μεγαλούργημα, μπροστά στο οποίο αποκαλύπτονται με σεβασμό όλοι οι πολιτισμένοι άνθρωποι της γης.
Σε ποιες όμως ηθικές δυνάμεις οφείλεται το θαύμα αυτό;
α) Στη φιλοπατρία, που παρωθεί τον Έλληνα μέχρι την υπέρτατη θυσία. Ο Έλληνας δεν είναι σωβινιστής, είναι όμως θερμός πατριώτης και ο πατριωτισμός του αυτός επιβεβαιώνεται από μια ατελεύτητη αλυσίδα θυσιών, όπως εκείνη του Λεωνίδα, του Διάκου, του Παπαφλέσσα, του Γαβριήλ στο Αρκάδι.
β) Στη θρησκευτική πίστη: Στενά δεμένη με τη φιλοπατρία ήταν για τον Έλληνα από παλιά η θρησκευτική πίστη. «Υπέρ βωμών και εστιών» στην αρχαιότητα, «υπέρ πίστεως και πατρίδος» στα νεώτερα χρόνια αγωνίστηκε πάντοτε ο λαός μας. Είναι ακόμη ιστορικά βεβαιωμένο ότι η θρησκευτική πίστη διατήρησε αλώβητο τον εθνισμό μας στα χρόνια της μακριάς τουρκικής δουλείας.
γ) Στο αγωνιστικό σθένος: Η ζωτικότητα και τ’ αγωνιστικό σθένος είναι οι πιο χαρακτηριστικές ιδιότητες του Έλληνα. Σχηματικά μπορούμε να παραστήσουμε την εθνική μας ιστορία με μια κυματοειδή γραμμή, που απεικονίζει τα τρόπαια, τις παρακμές, τα μεγαλεία, τις συμφορές και τις ανατάσεις ύστερ’ από κάθε πτώση. Λαοί έπεσαν για να μη σηκωθούν ποτέ πια. Ο Ελληνισμός πέφτει αλλά σηκώνεται πάντα σφριγηλός και ακμαίος, χωρίς τον κίνδυνο της οξείδωσης του χρόνου. Ο περιώνυμος Ολλανδός ελληνιστής Έσσελιγκ αποκάλεσε τον ελληνικό λαό «ακατάστροφο», βλέποντάς τον ν’ αναγεννιέται, όπως ο Φοίνικας, κάθε φορά από την τέφρα του. Το νεανικό σφρίγος και η ψυχική αλκή, που διακρίνει τον ελληνικό λαό, δικαίωσαν απόλυτα το θαυμάσιο λόγο του Πλάτωνα: «Ἕλληνες ἀεὶ παῖδές ἐστε, γέρων δὲ Ἕλλην οὐκ ἔστιν». Η πίστη στις αναγεννητικές ιδιότητες του λαού μας έκανε τον Παλαμά, μετά την επονείδιστη ήττα του 1897, να σαλπίσει:
Δεν χάνομαι στα τάρταρα,
μονάχα ξαποσταίνω,
στη ζωή ξαναφαίνομαι
και λαούς ανασταίνω.
δ) Στην εθνική ενότητα: Αυτή υπήρξε το ασάλευτο τείχος πάνω στο οποίο έσπασαν αναρίθμητες εχθρικές επιθέσεις. Το δυσάρεστο όμως είναι ότι η αρετή αυτή εκδηλώνεται μόνο σε περιπτώσεις εξωτερικής επιβουλής, ωσάν ο εξωτερικός κίνδυνος ν’ αποτελεί αναγκαία συνθήκη για τη διατήρηση της εθνικής μας ενότητας.
ε) Στη φιλοτιμία του Έλληνα: Η έννοια της φιλοτιμίας, όχι βέβαια με την αρχαία σημασία της φιλοδοξίας και φιλοπρωτίας, αλλά με τη νεοελληνική σημασία, που δηλώνει την ιδιαίτερη ευαισθησία του Έλληνα, την πιο ευαίσθητη χορδή του να μην ανέχεται τη μείωση, τον ατομικό ή εθνικό εξευτελισμό, την κηλίδωση του ονόματός του. Η φιλοτιμία και η ευγενική επιθυμία να διατηρήσει άσπιλο τ’ όνομά του ώθησε συχνά τον Έλληνα σ’ αυτοθυσίες και ολοκαυτώματα.
στ) Στο δαιμόνιο της φυλής: Δεν είναι μόνο ο Αχιλλέας αντιπροσωπευτικός τύπος Έλληνα, είναι και ο πολυμήχανος και πολύπαθος βασιλιάς της Ιθάκης, ο Οδυσσέας. Ό,τι η φύση στέρησε από τον τόπο μας σε υλικό πλούτο, το αναπλήρωσε πλουσιοπάροχα σε πνευματικό. Συχνά χάρη στην αξιοποίηση του πνευματικού της δυναμικού μπόρεσε να θαυματουργήσει η ελληνική φυλή.
ζ) Στην πίστη στις ιστορικές μας παραδόσεις: Η ιστορική παράδοση δεν επιτρέπει στον Έλληνα το φυλετικό ξεπεσμό. Είναι η Κιβωτός της Διαθήκης, το ιερό νάμα μες το οποίο αναβαπτίζεται σε κρίσιμες στιγμές η εθνική ψυχή, για να βρίσκει την παλαιά της αλκή και το αρχαίο της ήθος.
Μόνο εφόσον θα διατηρήσουμε τις ηθικές αυτές δυνάμεις, θα προχωρήσουμε ως έθνος προς τα εμπρός κι απευθυνόμενοι προς τους προγόνους θα μπορέσουμε να επαναλάβουμε το λόγο των θαυμάσιων Λακεδαιμονίων εφήβων: «Ἄμμες δέ γ’ ἐσσόμεσθα πολλῷ κάρρονες».
Μαθήματα Εκθέσεων
